موئهیهد ئاغالی: رێژا مرنێ ب ڤایرۆسێ كۆرۆنایێ ل پارێزگهها دهۆكێ ژ 2.2% بۆ 1.85% كێم بوویه
د. موئهیهد ئاغالی، سهرپهرشتێ نهخۆشێن كۆرۆنایێ ل پارێزگهها دهۆكێ، د دیدارهكێ دا بهحس ل رهوشا كۆرۆنایێ ل پارێزگهها دهۆكێ دكهت و ددهته زانین كو پشتی قوتابخانه هاتینه گرتن، رێژا تووشبوونێ كێم بوویه و ددهته زانین ژی كو رێژا مرنێ ل پارێزگهها دهۆكێ ژ 2.2% بۆ 1.85% كێم بوویه. نهڤهشارت ژی كو خهلك گهلهك ل گهل نهخۆشان قهستا نهخۆشخانێ دكهت و ئهڤه ژی مهترسیا بهلاڤبوونا نهخۆشیا كۆرۆنایێ زێدهتر لێ دكهت. بهحس ل ڤایرۆسی ئسپانی ژی دكهت و دبێژیت: ئهو ژ كۆرۆنایێ خرابتر بوو، دبێژن 40 ملیۆن مرۆڤ پێ مربوون.
نوش: رهوشا كۆرۆنایێ ل دهۆكێ ب گشتی یا چاوایه؟
د. موئهیهد ئاغالی: رهوشا كۆرۆنایێ ل پارێزگهها دهۆكێ گهلهك باشتره ژ بهری نها چ ژ لایێ مهترسیێ و چو ژ لایێ ژمارا تووشبوونێ. نها رێزا مرنێ ل پارێزگهها دهۆكێ 1.85% یه، ل دهۆكێ گههشتبوو 2.2%ێ. ئهم گۆمانا وێ چهندێ دكهین كو جارهكا دی ژماره زێده بیتهڤه. لهورا پێدڤیه مرۆڤ ههر هزرا وێ چهندێ بكهت، ئهم دبینین ژ بهر هندهك ئهگهرایه ئهڤ كێمبوونا ژمارێ؛ ژ وان گرتنا قوتابخانان ئهگهرهكێ سهرهكی یێ كێمبوونا ژمارا تووشوبوونێ نه، لهورا پێشبینی دكهین ل گهل ڤهبوونا قوتابخانا و دهوامێ و نهبوونا ڤاكسینێ دووباره ئهڤ حالهته بهر ب زێدهبوونێ بچن.
نوش: ئانكو هوون ل گهل ڤهكرنا قوتابخانا نینن؟
د. موئهیهد ئاغالی: ئهم ل گهل ڤهكرنا قوتابخاناینه، بهلێ ل دووڤ رێنمایێن ساخلهمی، بهلێ ئاریشه ئهوه رێنمایێن ساخلهمیێ بكارنائینن، تهماشه بكه دێ چیه جههكی گهلهك كێم دێ بینی كهسهكی دهمامك ل بهر خۆ كربیت.
نوش: بهلێ قوتابیێن پۆلێن دهستپێكێ چ ژ رێنمایان نزانن، بگره دهمامكا ژی ل گهل ئێك و دو د گوهۆڕن؟
د. موئهیهد ئاغالی: راسته، من ب خۆ ژی دیتیه دهمامك لێك گوهاڕتینه. ئهو دشێن پێگریێ ب رێنمایێ دووریا قانوونی یا ناڤبهرا تاكی بكهن، دێ ههتا رادهكێ مهزن ئهو ئاریشه هێته كونترۆلكرن. نه كو ههر پۆلهكێ 40 ههتا 50 قوتابیان تێدا بن.
نوش: بهلێ ههكه وهسان بیت، ههر دهوامهك دێ بیته دو دهوام، هندهك قوتابخانه یێن ههین دو دهوامی نه، ئهو دێ چ كهن؟
د. موئهیهد ئاغالی: بهلێ راسته نها ل زانكۆیێ دهوام ب وی رهنگی یه، ل دهمێ ئهزموونا كارێ مه گهلهك ب زهحمهتر لێ دهێت، هندهك جاران ل شوونا شێفتهكی دبنه سێ و چار شێفت، ههڤبهركی ل گهل سیستهمێ كهڤن. بهلێ ئهڤه گهلهك باشتر بوویه و سۆپاس بۆ خودێ ژ بهر ڤێ چهندێ ژی ههتا نها ل زانكۆیێ چو كهسێن كۆرۆنایێ د ناڤا قوتابیان دا نههاتینه تۆماركرن.
نوش: ههكه زانكۆیێ ئهو چارهسهری ههبیت ل قوتابخانان نهشێن وهسان كار بكهن ژ بهر سیستهمێ قوتابخانا ل گهلهك جهان دو دهوامی یه؟
د. موئهیهد ئاغالی: بهلێ راسته، بهلێ دڤێت بۆ خۆ تهماشهی چارهیهكێ بكهن، دشێن سیستهمێ خۆ بكهنه نیڤ ب نیڤ، نیڤ ل مال بیت و نیڤ ل قوتابخانا، ب تنێ ماددێن پراكتیكی ل قوتابخانا بهێنه وهرگرتن و یێن دی ل مال بن.
نوش: ب رهنگهكێ گشتی مه چهند نهخۆش ل نهخۆشخانێ ماینه و ژیانا چهندێ ل بن مهترسیێ یه؟
د. موئهیهد ئاغالی: نها مه ب رهنگهكێ گشتی مه سێ نهخۆشخانێن كۆرۆنایێ ل دهۆكێ ههنه؛ لالاڤ و نهخۆشخانا ئازادی و نهخۆشخانا كۆرۆنایێ كو نهخۆشخانا سۆتنێ یه. ب رهنگهكێ گشتی 65 نهخۆش ل نهخۆشخانا د نڤاندی نه و 36 ل بن ئامیرێ ههناسا دهستكردن و رهوشا وان 50%ێ یا باش نینه و ئهڤه ههموو ئهو نهخۆشن یێن پێدڤی ب ئوكسجینێ. ئانكو ههموو نهخۆشێن مه پێدڤی ب ئۆكسجینێ یه، رهوشا وان ههموویان نهیا باشه.
نوش: ئهڤه وێ چهندێ دگههینیت كو ئێدی خهلك قهستا نهخۆشخانا ناكهت بۆ كۆرۆنایێ، ئهگهر چ نه؟
د. موئهیهد ئاغالی: ئهڤه بۆ چهندین ئهگهران د ڤهگهریت، یا ئێكێ پێشتر نهخۆشخانێن ئههلی تووشبوویێن كۆرۆنایێ نه د حهواندن و ئێدی ل وێرێ ژی نهخۆش دهێنه نڤاندن. نهخۆشان رهنگه ترسهك ژی ژ نهخۆشخانان ژی ههیه. ل دهمێ ئێڤاریان دهێنه دهف من ل كلینیكی، حهز ناكهن بچنه نهخۆشخانێ و مرۆڤ ژی ئێدی نهشێت گڤاشتنێ ل سهر بكهت، یان ل سهر ب سهپینیت كو بچنه نهخۆشخانێ. گهلهك ل مال دهێنه چارهسهركرن.
نوش: كهنگی درسته نهخۆشێ كۆرۆنایێ ل مال چارهسهریێ وهربگریت و نههێته نهخۆشخانێ؟
د. موئهیهد ئاغالی: دهما ل دهستپێكێ ل دهف مه ل دهۆكێ حالهتێ ئێكێ ل 18ی ئادارا 2020ێ هاتیه تۆماركرن، بڕیار هاتبوو دان چو نهخۆشێ كۆرۆنایێ بیت، رهوشا وی یا چاوان بیت، ل بن چاڤدێریا نۆشداران بیت. بهلێ پشتی ل ههیڤا ههشت پلان هاتیه گوهۆڕین و نهخۆشخانا ئازادی ژی پشكهك بۆ كۆرۆنایێ تهرخان كری، بۆچوونا مه هاته گوهۆڕین ژ بهر كو تووشبوویێن كۆرۆنایێ ژی چار جۆرن؛ ئێك یێ ههی چو نیشان ل دهف نینن، ئێك یا ههی ناڤنجی بن، ئێك ههیه د دژوار بن و ئێك ژی پێدڤی ب ئامیرێ ههناسێ ههیه. مه یێن دژوار و ل ژێر ههناسێ ب تنێ ل نهخۆشخانێ بهێنه نڤاندن یێن دی ههكه چو نهخۆشیێن دومدرێژ و نهخۆشیا شهكری نهبن، ئهو چارهسهریێن خۆ ل مال وهردگرن.
نوش: كۆرۆنا ڤایرۆس كارتێكرن ل دهروونێ خهلكی كریه؟
د. موئهیهد ئاغالی: كارتێكرنهكا مهزن یا ل دهروونێ وهلاتیان یا كری؛ ژ لایهكی ڤه یا باشه خۆ باشتر دپارێزن و ژ لایهكی ژی ڤه نهیا باشه ل دهما كهسهك ب ترسیت و تووشی كۆرۆنایێ ببیت، دبیت پتر ب ترسیت و كارتێكرنێ لێ بكهت.
نوش: پشتی چوونا پارێزگارێ بهرێ یێ دهۆكێ ڤایرۆسێ كۆرۆنایێ پتر بهلاڤ بوو و كارتێكرن كر، ل سهر دهمێ پارێزگارێ بهرێ رهوش باشتر بوو؟
د. موئهیهد ئاغالی: نهخێر، ئهز چو تشتێ وهسان نابینم و چو پهیوهندی ب پارێزگاری ڤه نینه و نهبوو ژی. دهما پارێزگارێ نوو هاتی چهندین جاران سهرهدانا مه كریه و ئاماده باشیا خۆ بۆ ههر كارهكی دهربڕیه. ئهگهرێ بهلاڤبوونا وی ئهو بوو ل توركی و ئیرانێ گهلهك دژوار بوو و ژ بهر هندێ ژی كارتێكرنا خۆ پتر ل سهر مه دیاركر. ئهگهرهكێ دژی یێ سهرهكی ئهوه كو گهلهك كهس ل گهل نهخۆشێن كۆرۆنایێ دهێنه نهخۆشخانێ و ئهڤه ژی ئهگهرهكێ گهلهك مهزن یێ بهلاڤبوونا كۆرۆنایێ یه.
نوش: زڤستان هات و دێ كۆرۆنا تێكههلی نهخۆشیێن زڤستانێ بن؟
د. موئهیهد ئاغالی: كارێ مه ل زڤستانێ دێ گهلهك ب زهحمهتتر لێ هێت، ژ بهر كو ل زڤستانێ كۆمهكا دی یا مهزن یا ڤایرۆسان ل گهل دهێن، پێشتر دهما نهخۆشهك دهاته دهف مه دهستنیشانكرنا نهخۆشیێ گهلهك یا ب ساناهی بوو، بهلێ نها ژێك جوداكرنا وێ ل گهل ئهنفلونزایێ بۆ مه یا ب زهحمهته.
نوش: گهلهك دبێژن مه ماسك دكرێ و مه خۆ گهلهك پاراست، بهلێ ههر تووشی كۆرۆنایێ بووین، ماسك چارهسهریه؟
د. موئهیهد ئاغالی: ماسك و دووركهفتنا جڤاكی گهلهك د گرنگن، بهلێ ههكه ههردو ههبن ئێكجار ڤایرۆس نابن ب تایبهت دووركهفتن، چونكو ڤایرۆس ژ مهترهكێ پتر ناچیت دكهڤیت. یێ ماسكێ دروست ب كار بینیت و دووركهفتن ههبیت، گهلهك یا ب زهحمهته ڤایرۆس بچیته وان.
نوش: ئهڤ نهخۆشێن ل بن ئامیرێن دهستكر و ژ كۆرۆنایێ رزگار دبن، چو سهربارك بۆ پهیدا دبن؟
د. موئهیهد ئاغالی: ئهڤێن سڤك و ناڤنجی ژ كۆرۆنایێ رزگار دبن، چو مهترسی ل سهر ژیانا وان نینه، بهلێ ئهڤێن دژوار و ل بن ئامیرێن ههناسا دهستكرد و گهلهك د مینن، مهترسی ل سهر ژیانا وان دمینیت. كارتێكرن گهلهك ل گهل سیهێن وان دهێنه كرن و سیهێن وان ژ ناڤ دچن و یا ب زهحمهته ڤهگهرنه بارێ سرۆشتی و هندهك ژی پێدڤی ب وێ چهندێ دبن كو نشتهرگهری بۆ بهێته كرن و ئهو ژی گهلهك یا ب زهحمهته.
نوش: كۆرۆنا ب درێژاهیا مێژوویێ مهترسیدارترین ڤایرۆسه؟
د. موئهیهد ئاغالی: نهخێر، ل سالا 1918ێ ڤایرۆسهك هات ب ناڤێ ئهنفلونزا ئسپانی كو ل دووڤ گۆتنێن وان 40 ملیۆن مرۆڤ پێ مرن. ههكه رهنگهك نهراستیهك ههبیت ژی ژ 20 ملیۆنان پتر مرینه. كۆرۆنا ژی ڤایرۆسهكێ ب مهترسی یه و كهس نهشێت یا راست بێژیت كا چهند پێ مرینه و هندی ڤاكسینهكا كارا دهرنهكهڤیت ههر دێ رێژا مرنێ پێ زێده بیت.
نوش: ئایدز ب مهترسی تره یان كۆرۆنا؟
د. موئهیهد ئاغالی: ڤایرۆسێ ئایدز ب مهترسی تره راسته، ههر چهنده نها چارهیهك ههیه كو وێ نهخۆشیێ كونترۆل كهت و نههێلیت كارتێكرنێ ل مرۆڤی بكهت، بهلێ دهما دبێژین كۆرۆنا یا ب مهترسی داره، مهبهستا مه ئهوه كو گهلهك ب ساناهی دهێته ڤهگوهاستن. ئایدز وهسان ناهێته ڤهگوهاستن پێدڤی ب خوینێ یان پهیوهندیا سكسی ههیه ههتا بهێته ڤهگوهاستن. كۆرۆنا ب رێیا ههناسێ دهێته ڤهگوهاستن و ئهڤ رێیه گهلهك یا ب ساناهی یه.
نوش: كۆرۆنا دێ ب ئێكجاری چیت؟
د. موئهیهد ئاغالی: ههر دێ چیت و نامینیت، بهلێ بۆ ڤێ مهرهمێ ژی دو رێ یێن ههین، یان ڤاكسین یان ژی گهلهك بهێته مرۆڤان و دژه تهن بۆ مرۆڤ دروست ببیت و ئێدی كارتێكرنێ نهكهت، بهلێ ههتا وی دهمی چهند دێ بنه قوربانی و گیانێ خۆ پێ ژ دهست دهن، ئهو جهێ مهترسیێ یه كو ژمارهكا زۆر یا خهلكی بوونه قوربانی.
نوش: پهرسیڤێ بالندا و بهرزان مان و بوونه پشكهك ژ پهتایێن وهرزی؟
د. موئهیهد ئاغالی: راسته و ئهڤه ژی ههر وهسان دێ وهلێ هێت و پشتی وی دهمی دێ هێته كونترۆلكرن ژ بهر كو دێ دژه تهنهكا باش بۆ دروست بیت و ئهڤه ژی ههر وهكو وانه و ب رێیا ههناسێ دهێته ڤهگوهاستن، بهلێ یێن پهتایێن وهرزی بچووكترن زووتر دهێنه ڤهگوهاستن، ئهنفلونزا ژ كهسهكی دچیته كهسهكێ دی ب تنێ، بهلێ كۆرۆنا وهكو وێ نینه دشێت ژ كهسهكی بچیته سێ كهسێن دی.
نوش: تشتێ مه تێبینی كری، ههر مالێ كهسهك یان دو گرتن و نههاته وان؟
د. موئهیهد ئاغالی: مه ژی ئهو تێبینی كر، هندهك كهس یێن ههین، هندهك كهس یێن ههین هندهك رهنگه چین یێ ل دهف ههین ڤایرۆس ناچیته وان و ئایدز ژی ههر وهسایه، بهلێ یا راست ئهڤه بابهتهكێ ئالۆزه و پێدڤیه ڤهكولین ل سهر بهێنه كرن و ههر وهسان هندهك خێزان یێن ههین یا ل سهر سڤكه و هندهكان ژی یا گرانه، بهلێ ئهڤه پێدڤی ب ڤهكۆلینێن درێژه.
نوش: كۆرۆنا بۆچی هات؟
د. موئهیهد ئاغالی: ئهز دبینم ژ ئهگهرێ بكارنهئینانا رێنمایێن ساخلهمیێ ل چینی و بوویه ئهگهر ژ هندهك گیانهوهران ئهڤ ڤایرۆسه هاتیه ڤهگوهاستن، ژ ئهگهرێ دروست نهكهلاندنا ئهوان گیانهوهران ل دهمێ خوارنێ. پیساتیا ژینگههێ و زێدهبوونا ئامیرێن تهكنۆلۆژیایێ چ كارتێكرن پێڤه نینه.
